De Gezinsverpleging in Geel is een bijzonder psychiatrisch zorgmodel, waarbij een gezin een persoon met een psychische kwetsbaarheid binnen het gezin opvangt. Wat het Geelse model zo opmerkelijk maakt, is het idee dat mensen met psychische kwetsbaarheden kunnen herstellen in een gewone (gezins)omgeving. De nadruk ligt op inclusie, gemeenschapsleven en het wegnemen van het stigma rond psychische problemen. Eind vorig jaar werd deze unieke vorm van opvang van psychisch kwetsbare mensen erkend als UNESCO-werelderfgoed.prijs met lof van de jury.
Geschiedenis
De geschiedenis van de Geelse Gezinsverpleging gaat terug tot in de middeleeuwen en vindt zijn oorsprong in de verering van de Heilige Dimpna. Volgens de overlevering was Dimpna een 7de-eeuwse Ierse prinses, die na het weigeren van verschillende huwelijksaanzoeken van haar vader naar het Europese vasteland vluchtte. Zij kwam terecht in Geel, waar zij armen en behoeftigen hielp, totdat haar vader haar vond en haar in een vlaag van waanzin onthoofdde. Dimpna werd heilig verklaard, omdat ze zich tegen haar vader verzette, terwijl die “door de duivel bezeten was”. Zo werd ze de beschermheilige van de epileptici en geesteszieken. Vanaf de 13de eeuw begonnen bedevaarders naar Geel te trekken om te bidden tot Sint-Dimpna en haar genezing te vragen voor hun geestesstoornissen. De toeloop was zo groot, dat er een ziekenkamer werd gebouwd aan de zuidkant van de Sint-Dimpnakerk. Er was echter nog steeds onvoldoende plaats om iedereen onderdak te bieden. Veel pelgrims zochten een andere oplossing en vonden onderdak bij de plaatselijke bevolking. Zo ontstond de Geelse Gezinsverpleging.
In de 19de eeuw evolueerde de Gezinsverpleging door ontwikkelingen in de psychiatrie van een religieus naar een medisch model. Bij de invoering van de ‘Wet op de Krankzinnigheid’ in 1851 kreeg Geel een aparte erkenning als ‘Staatskolonie van Geel voor de Vrije Gezinsverpleging van Gemoedsen Geesteskranken’, waarbij het volledige grondgebied van de stad erkend werd als ‘ziekenhuis’ voor mensen met een nood aan (langdurige) psychiatrische zorg. De gezinnen en pleeggasten kregen vanaf toen ondersteuning door medische teams die verbonden waren aan een centraal ziekenhuis of ‘Infirmerie’. Daaruit groeide het huidige Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum Geel (OPZ Geel).
Gevestigd zorgmodel
Doorheen de tijd groeide en evolueerde het Geelse gezinsverplegingssysteem tot een gevestigd zorgmodel in de Geelse gemeenschap. Zorgvuldig gescreende pleeggezinnen verwelkomen mensen met psychische aandoeningen en helpen hen bij hun herstelproces. Vandaag nemen zo’n 120 gezinnen voor korte of langere tijd mensen met een psychische kwetsbaarheid op in hun gezin. Ze worden daarin gesteund door de gemeenschap en krijgen professionele begeleiding vanuit het OPZ Geel. In de Kempense stad worden psychisch kwetsbare personen met respect, zorg en genegenheid benaderd. Dat maakt van de Gezinsverpleging een succesvolle behandelingsmethode, die internationaal weerklank vindt. De Geelse aanpak inspireert andere landen en zorgsystemen om soortgelijke benaderingen te overwegen. Sinds 2009 wordt het zorgmodel Gezinsverpleging ook ingezet voor de behandeling en begeleiding van kinderen en jongeren. Pleeggezinnen die minderjarigen opnemen, worden zorggezinnen genoemd.
Gezinsverpleging levend houden
De Geelse Gezinsverpleging heeft zijn succes al meermaals bewezen, maar toch staat deze warmezorgformule onder druk. Als pleeggezinnen wegvallen, is het geen gemakkelijke opdracht om nieuwe gezinnen te engageren. Daarom werken de stad Geel, het OPZ, de Gezinsverplegingsraad en verschillende andere organisaties al jarenlang samen om de traditie van de gezinsverpleging en de bijbehorende Sint-Dimpnalegende levend te houden. De lokale gemeenschap wordt geactiveerd door middel van de Dimpnadagen, ontmoetingsplekken voor pleeggezinnen, het Gasthuismuseum en het bezoekerscentrum op de OPZ-site. Dimpnadagen vinden om de vijf jaar plaats. Dan worden er verschillende activiteiten georganiseerd die het leven van Sint-Dimpna herdenken, met de Sint-Dimpnaommegang en het massaspektakel Gheelamania als belangrijkste hoogtepunten. De ommegang trok in 1900 een eerste keer door de Geelse straten. De recentste editie in 2022 telde 1500 figuranten, die de Dimpnalegende en de geschiedenis van Geel uitbeeldden. Daarbij was een prominente rol voor de Geelse Gezinsverpleging weggelegd. Sinds 2005 brengt het theaterspektakel GheelaMania het verhaal ook op een muzikale manier. Telkens werken er zo’n 500 acteurs, zangers en figuranten aan mee.
Belangrijk immaterieel erfgoed
De Sint-Dimpnaverering en Geelse Gezinsverpleging kregen in 2008 een plaats op de ‘Inventaris Vlaanderen’ van het Immaterieel Cultureel Erfgoed en waren daarmee een van de eerste erfgoedpraktijken op die lijst. Sindsdien is de borgingsinzet van de Geelse erfgoedgemeenschap alleen nog maar gegroeid. Daarom ontving de Geelse Gezinsverpleging in 2016 de Ultima, de cultuurprijs van de Vlaamse Gemeenschap voor immaterieel cultureel erfgoed. De jury was toen diep onder de indruk van de manier waarop de traditie omarmd wordt door de lokale gemeenschap, de stad en het OPZ. De Geelse Gezinsverpleging en de bijbehorende verering van Sint-Dimpna tonen aan hoe veelzijdig immaterieel erfgoed kan zijn en hoe het gemeenschapsvormend kan werken.