Bij de term ‘erfgoed’ denken we spontaan aan oude gebouwen, die ons iets vertellen over onze verre voorouders en hoe zij leefden en woonden. Maar ook uit het landschap en de manier waarop dat doorheen de eeuwen is geëvolueerd, kan men heel wat afleiden. Door het landschap vanuit verschillende invalshoeken te bekijken, ontdekken we allerlei sporen uit het verleden en groeit het inzicht in de wisselwerking tussen mens en natuur, water en landschap.
Plaatsnamen met ‘heide’ en ‘broek’ verraden vaak al hoe het landschap er in vroegere tijden uitzag in de betreffende streek. Een term als ‘warande’, die vandaag de dag vaak gebruikt wordt om parken of woonwijken aan te duiden, verwijst historisch gezien naar een omsloten jachtgebied, zoals in Turnhout het geval was. En bomenrijen die hedendaagse akkers doorsnijden, wijzen op de perceelsomranding uit het verleden.
De kunst bestaat erin de patronen en verbanden tussen al die verschillende elementen goed te begrijpen om op een onderbouwde manier aan landschapsherstel of -(her)inrichting te kunnen doen. Het Agentschap Natuur & Bos probeert op verschillende plaatsen in de Kempen, onder meer in Beerse, diverse natuurgebieden (Eksterheide, Blakheide…) in hun oorspronkelijke staat te herstellen.
Helaas zijn er in het verleden heel wat landschappen sterk gewijzigd door menselijk ingrijpen: historische akkers werden bebost of bebouwd, beken werden rechtgetrokken en monumentale bomen geveld. Kortom, het landschap kreeg heel nieuwe functies, vaak ten koste van zijn cultuurhistorische, recreatieve en ecologische kwaliteiten. Met behulp van oude kaarten, zoals die uit de Ferrarisatlas uit de 18de eeuw, kan men toch trachten het landschap te ‘lezen’.
Houtig erfgoed
Gelukkig is een landschap leren lezen niet altijd moeilijk. Een belangrijk hulpmiddel hierbij is de aanwezigheid van houtig erfgoed. Daaronder verstaan we alle houtachtige vegetatie met een zekere geschiedkundige waarde. Bomen en struiken kunnen immers ook erfgoed zijn. Kapelbomen, houtkanten, hagen en dreven vertellen ons hoe onze voorouders omgingen met hun landschap, hoe ze die gebruikten en welke rol ze speelden in hun geloof en rituelen of hoe bomen en struiken louter om esthetische redenen werden geplant.
Soms bleven deze houtige vegetaties in het landschap staan ook al veranderde of verdween de originele functie ervan. We vinden ze vandaag nog terug als artefacten uit het verleden, die ons een hint geven hoe het landschap er heeft uitgezien en hoe het werd gebruikt. Het meest typerende houtige erfgoed voor de Kempen zijn de houtkanten, omdat ze een belangrijke functie vervulden in ons historische landbouwsysteem. Het gaat om lijnvormige landschapselementen, bestaande uit houtachtige vegetatie, die vroeger periodiek werden gekapt om daarna weer uit te groeien. De perceelgrenzen van akkers werden vaak beplant met houtkanten, waardoor ze op historische kaarten en in het landschap soms nog goed leesbaar zijn.
Houtkanten waren multifunctionele markeringen in het platteland: ze markeerden niet alleen de grens tussen eigendommen, maar voorzagen de eigenaars ook van hout en vormden een afrastering voor het vee of beschermden de akkers tegen inwaaiend zand uit de heide- of stuifzandgebieden. In een zanderige streek zoals de Antwerpse Kempen hadden houtkanten dus een sleutelrol in het landbouwsysteem. Waar we Haspengouw linken aan fruitbomen, zouden we dat voor onze streek moeten doen met houtkanten. De meest typerende boomsoorten in zo’n historische houtkant zijn de zomereik (Quercus robur) op de droge gronden en de zwarte els (Alnus glutinosa) in vochtige gebieden. Van beide soorten kunnen we nog voorbeelden terugvinden, maar de meeste historische houtkanten zijn, omwille van het verdwijnen van het juiste hakhoutbeheer, uitgegroeid tot bomenrijen.
Het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete, gevestigd in Oud-Turnhout, is het grootste van de zestien regionale landschappen in Vlaanderen en een van de vier die actief zijn in de provincie Antwerpen. Ze zijn bedoeld en zetten zich dagelijks in om samen met de lokale overheden concrete projecten uit te werken om de streek mooier, biodiverser en toegankelijker te maken.
Meer informatie over het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete, waaronder ook Beerse valt, is te vinden op de recent volledig vernieuwde website www.rlkgn.be